तोरणमाळ | Toranmal : Introduction
एक निसर्गरम्य थंड हवेचे ठिकाण,अतिशय हिरवेगार नैसर्गिक सोंदर्य, डोंगर, दऱ्या-खोऱ्या, धबधबे असे अनेक अस्पर्शित सौंदर्य धारण केलेले व वसुंधरेने नटलेले अतुलनिय ठिकाण म्हणजे तोरणमाळ ! तोरणमाळ हे भारतातील महाराष्ट्र राज्याच्या नंदुरबार जिल्ह्यातील अक्राणी (धडगाव) तालुक्यातील एक थंड हवेचे ठिकाण आहे. हे पर्यटनस्थळ महाराष्ट्र राज्यातील दुसऱ्या क्रमांकाचे उंचावर असलेले थंड हवेचे ठिकाण मानले जाते. शुध्द मोकळी गार हवा डोंगर, खोल दर्यांचे असे हे ठिकाण आहे. समृद्ध सांस्कृतिक वारसा असलेले तोरणमाळ निसर्गप्रेमी, साहस शोधणार्‍यांसाठी आणि शहराच्या गजबजलेल्या जीवनापासून दूर शांतता अनुभवू पाहणार्‍यांसाठी एक परिपूर्ण असे पिकनिक डेस्टिनेशन आहे.
तोरणमाळ : भौगोलिक स्थान | Toranmal : Geographical Location
महाराष्ट्रातील पर्यटकांना आकर्षण ठरलेले नंदुरबार जिल्ह्यायातील तोरणमाळ हे पर्यटन स्थळ सातपुडा पर्वताच्या चौथ्या पर्वत रांगेत समुद्र सपाटीपासून १ हजार ७६ मीटर उंचीवरचे हे ठिकाण आहे. नंदुरबारमधील अक्राणी तालुक्यात असलेले तोरणमाळ सातपुडा पर्वताच्या तिसऱ्या व चौथ्या रांगेत आहे. हे ठिकाण अतिदुर्गम भागात आहे. तोरणमाळ सातपुडा पर्वताच्या चौथ्या रांगेत अक्राणी तालुक्यात वसलेले आहे. तोरणमाळ सरासरी ३ हजार ३३६ फूट उंचीवर आहे. सातपुडा पर्वत रांगेतील पंचमढी, अमरकंटक पठारापाठोपाठ तोरणमाळचा क्रमांक लागतो.
तोरणमाळ : नैसर्गिक सौंदर्य आणि जैवविविधता |Toranmal : Natural Beauty and Biodiversity
पावसाळ्यात हे ठिकाण अविस्मरणीयपणे विलोभनीय दिसते. खानदेशातील कडक उन्हाळ्यातही तोरणमाळ पर्यटकांना महाबळेश्वरची आठवण करून देतो. अतिदुर्गम भागात असल्याने व जवळपास कोणतेही मोठे शहर नसल्याने पर्यटक संख्या कमीच असते. पण त्यामुळे तोरणमाळ अधिकच शांत आणि रम्य वाटते. तोरणमाळ वन्यजीव अभयारण्य हे वन्यजीव प्रेमी आणि पक्षीनिरीक्षकांसाठी एक नंदनवन आहे. वनस्पती आणि प्राण्यांच्या अद्वितीय प्रजाती शोधण्यासाठी तोरणमाळ हा स्वर्गिय अनुभव ठरु शकतो.
तोरणमाळ : इतिहास | Toranmal History
नर्मदेच्या दक्षिणेकडे किनाऱ्यावरील शुलपाणीश्वर जंगल आणि तापीच्या उत्तर किनाऱ्यावर असलेल्या सातपूड्याच्या डोंगररांगा मध्ये तोरणमाळ आहे. खानदेशाच्या दोन दरवाजे म्हटले जातात, एक आशिरगड पुर्वेला आणि आणि दुसरा पश्चिमेला असलेल्या तोरणमाळ होय. पूर्वी येथे मांडू वंशाच्या राज्याची राजधानी होती. पुराणात तोरणमाळचा तूर्णमाळ असाही उल्लेख सापडतो. मुबलक प्रमाणात तोरणाची झाडे असल्याने त्याला तोरणमाळ हे नाव पडले असावे. पण माळवा साम्राज्याचा राजा मांडू याच्या राजधानीचे ठिकाण काही काळ तोरणमाळ होते. त्याच्या ताब्यात असलेल्या सातपुडा पर्वतावरील राज्याचे द्वार अथवा तोरण म्हणूनही या प्रदेशाला तोरणमाळ म्हटले जात असावे. तोरणमाळ या डोंगरी किल्ल्यापासून खान्देशचा इतिहास सुरू होतो. आज तेथे फक्तया किल्ल्याचे अवशेष आहेत, त्याचे बांधकाम भक्कम असल्याचे ते पुरावे आहेत.
तोरणमाळ : लोकसंख्या | Toranmal : Population
तोरणमाळ हे केवळ ४२३ उंबरठ्यांचे छोटेसे गाव असुन येथील एकुण लोकसंख्या (सन 2011 च्या जणगणनेनुसार) 2264 एवढी आहे. यापैकी जास्तीत जास्त लोक हे अनुसुचित जमाती मधील आदिवासी आहेत.
तोरणमाळ : हवामान | Toranmal : Weather
तोरणमाळ येथील वार्षिक तापमान २४.१ अंश सेल्सिअस एवढे आहे. या भागात हिवाळा हा प्रचंड असतो. आणि याच दरम्यान तापमान १२ अंश सेल्सिअस एवढे कमी होते. दरवर्षी आपण तोरणमाळ येथे दवबिंदु गोठल्याच्या बातम्या त्यामुळेच बघतो. येथील पर्जन्यमान १ हजार ५० मिलीमिटर एवढे आहे. या भागात उन्हाळा देखील कडक असतो. सरासरी तापमान हे ३० अंश सेल्सिअसच्या वर जाते.
तोरणमाळ : पिन कोड | Toranmal : Pin Code
तोरणमाळ या गावाचा पिन कोड 425432 हा आहे.
काय पहाल ? | Toranmal : Tourist Attractions :
तोरणमाळला पाहण्यासारखी अनेक सौंदर्यस्थळे आहेत.
1) सिताखाई पॉइंट व धबधबा : Sitakhai Waterfall
सीता खाई हे ठिकाण तोरणमाळपासून साधारण 3 किमी अंतरावर आहे. या ठिकाणी एक भव्य दरी असून जवळच एक धबधबा जो संपूर्ण भारतातील पर्यटकांसाठी येथील मुख्य आकर्षण आहे. तोरणमाळमधील सीताखाई ही एक गर्द झाडींनी नटलेली अंगावर शहारे आणणारी दरी आहे. तिन्ही बाजूंनी फाटलेला पहाड आणि मध्येच एक उंच सुळका, निसर्गाच्या अचाट शक्तीने साकारलेले एक निसर्गनिर्मित शिल्पच म्हणावे लागेल. पावसाळ्यात त्यावरून खळखळणारा धबधबा म्हणजे सीताखाईचा वस्त्रालंकार भासावा. सीताखाई दरी व प्रतिध्वनी टोक ही ठिकाणे पर्यटकांची आकर्षणे आहेत.
2) कमळ सरोवर : Lotus Lake
सीताखाईला लागूनच एक तलाव आहे. या तलावाला सर्वत्र कमळाच्या वेलींनी आपल्या कुशीत दडवून टाकलेय.कमळ सरोवर या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या कमळ तलावावर एक रमणीय दृश्य आहे. हे ठिकाण सुंदर कमळाच्या फुलांनी झाकलेले आहे. या सरोवरातून निघणारा एक प्रवाह सीता खाई मध्ये वाहतो. हा पाण्याचा प्रवाहाने बनलेली अद्भुत झलक पर्यटकांना भुरळ घालते. लोटस सरोवरातील निसर्गसौंदर्य आणि लोटस सरोवरात फुललेली असंख्य कमळं पर्यटकांना नक्कीच एका ‘वेगळ्या’ जगात आल्याची अनुभूती देतात. मावळत्या सूर्याचे लोभस दर्शन ही एक तोरणमाळची खासियत आहे. ‘मावळताना इथला सूर्य अक्षरश: हसरा असतो,’ असेही इथल्या सूर्यास्ताच्या बाबतीत म्हटले जाते.
3) यशवंत तलाव : Yashavant Lake
तोरणमाळला पोहोचल्यावर दृष्टीस पडतो तो दूरवर पसरलेला यशवंत तलाव. 1.59 चौरस किलोमीटर क्षेत्र व्यापणारा यशवंत तलाव एक भव्य नैसर्गिक तलाव आहे. महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण यांनी एकदा तोरणमाळला भेट दिली होती. तोरणमाळच्या सौंदर्याने यशवंतराव चव्हाणांनाही मोहिनी घातली. त्यांच्या भेटीनंतर 26 सप्टेंबर 1969ला या तलावाचे ‘यशवंत तलाव’ असे नामकरण करण्यात आले. कधीही न आटणार्‍या या तलावात विहार करण्यासाठी खास स्वयंचलित बोटींची व्यवस्थाही करण्यात आली आहे.पर्यटकांना तलावामध्ये नौकाविहार आणि मासेमारी सारखे उपक्रम करता येतात. यशवंत तलाव हा १२ माही पाणी साठा असलेला प्रचंड मोठा तलाव आहे.
4) मच्छिंद्रनाथ गुहा : Machindranath Cave, Gorakhnath Temple
मच्छिंद्रनाथ गुहा ही नैसर्गिकरित्या तयार झालेली गुहा आहे जी संत मच्छिंद्रनाथांचे ध्यानस्थ असल्याचे म्हटले जाते. या गुहेच्या परिसरात मच्छिंद्रनाथ मंदिर आणि ऋषी मार्केंडयांचे आसन पाहायला मिळते.
5) आवासबारी पॉइंट : Aawashabari Point
मध्यप्रदेश राज्याच्या सीमेवर असणाऱ्या आवासबारी पॉईंटवरून उंच पर्वत व जंगलाचे अतिशय अद्भुत दृश्य पाहायला मिळते. याव्यतिरिक्त जतिंद्रनाथ टेम्पेचा आणि गोंड राजाच्या किल्ल्याचे अवशेष अनेक पर्यटकांना आकर्षित करतो.
6) खडकी पॉइंट : Khadki Point
खडकी पॉइंट हे येथील मुख्य ठिकाण आहे जे पर्यटकांना खूप आकर्षित करते. तोरणमाळमधील लोकप्रिय ट्रेकिंग क्षेत्र याच ठिकाणी आहे. पावसाळ्यात हिरवाईने येथील अनेक विहंगम दृश्ये नटतात. खडकी व आमदरी हीसुद्धा विशेष उल्लेखनीय सौंदर्यस्थळे आहेत. येथून आगपेटीच्या आकाराच्या झोपड्या व मुंग्यांप्रमाणे माणसांच्या हालचाली दृष्टीस पडतात. सनराईज व सनसेट पॉईटसह
7) तोरणा देवी मंदिर : Torana Devi Mandir
स्थानिक लोकांच्या मते हे मंदिर 600 वर्षापेक्षा आहे. या मंदिरातील देवीची मूर्ती तोरणा देवीचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या काळ्या पाषाणातून कोरलेली आहे. गोरखनाथ मंदिर असून नागपंथी मठही आहे. प्रतिवर्षी ऑक्टोबरमध्ये येथे मोठी जत्रा भरते. महाशविरात्रीला मध्यप्रदेश, गुजरात व महाराष्ट्रातील सुमारे दीड लाख भाविक भक्त दर्शनासाठी येतात.
8) पारसनाथ / नागार्जुन मंदिर : Parasnath / Nagarjuna Mandir
सातपायरी रस्त्याच्या कडेला डोंगराच्या कपारीत एक लेणी आहे. तिला मंदिराचे स्वरूप प्राप्त झाले आहे. तिचे प्रवेशद्वार कोरलेले असून त्यावर नक्षीकाम असलेली ललाटपट्टी आहे. समोरचे चौकोनी दालन आता गाभारा बनले आहे. भिंतीवर पुरुषभर उंचीची, पाठीमागे सदाफणा नागाचे छत्र असलेली पारसनाथाची उभी असलेली मूर्ती आहे. हे जैन लेणे पारसनाथ किंवा नागार्जुन या नावाने प्रचलित आहे.
तोरणमाळ कसे जाल ? How To Reach Toranmal ? Toranmal Accessibility
तोरणमाळला जाताना अगोदर ‘सातपायरी’ घाट लागतो. जणू या हिरव्यागार झाडांची मलमली शाल पांघरलेल्या डोंगराने सात फेर्‍यांची माळ परिधान केली आहे, असा आभास होतो. घाट रस्ता चढतांना लागणारा सात पायर्यांचा घाट रस्ता पर्यटकांचे मन मोहित करतो. या ठिकाणी जाण्यासाठी राज्य परिवहन, खासगी गाड्या व लक्झरी बसेस उपलब्ध आहेत.
तोरणमाळ कसे पोहोचाल? : How To Reach Toranmal ?
1)रस्ते मार्गाने तोरणमाळ कसे पोहोचाल ? By Road Toranmal Distance
नंदुरबार जिल्हा मुख्यालयापासून ९५ किलोमिटर अंतरावर हे ठिकाण आहे. या ठिकाणी शहादावरुन म्हसावद मार्गे जातांना केवळ ४७ कि.मी. एवढे अंतर आहे. (नाशिक – शहादा २०० कि.मी.) तोरणमाळ रस्त्यावर राणीपूर या गावापासून २७ किलोमिटर वळणांचा सुंदर घाट रस्ता आहे. रस्त्याने शहादे–राणीपूर मार्गे येथे रस्ते मार्गाने जाता येते. धुळे, नंदुरबार आणि शहादा ते तोरणामाळपर्यंतची सरकारी बससेवा सुलभतेने उपलब्ध आहे.
2) रेल्वे मार्गाने तोरणमाळ कसे पोहोचाल ? By Railway Toranmal Distance
पश्चिम लोहमार्गा वरील नंदुरबार आणि दोंडाईचा हे जवळचे रेल्वे स्थानक आहेत.
3) विमान मार्गाने तोरणमाळ कसे पोहोचाल ? By AIR Toranmal Distance
विमान मार्गाने तोरणमाळ पोहोचण्यासाठी औरंगाबाद आणि सूरत हे जवळचे विमानतळ आहेत.
तोरणमाळ : भेट देण्यास योग्य काळ | Toranmal : Best Time to Visit
तोरणमाळ येथे कोणत्याही महिन्यात भेट देण्यास योग्य असे हवामान आहे. ऑक्टोंबर ते मे महिन्याच्या दरम्यान या ठिकाणाला भेट देण्याचा योग्य काळ आहे. 31 डिसेंबरला नवीन वर्ष साजरे करण्यासाठी येथे मोठ्या प्रमाणावर गर्दी असते.
तोरणमाळ : राहण्याची सोय | Toranmal : Accommodation Options
तोरणमाळमध्ये राहण्यासाठी विविध रिसॉर्ट व घरगुती हॉटेलची सुविधा उपलब्ध आहे. या ठिकाणी तुम्ही मुक्काम करू शकता.
- वन विभागाचे विश्रामगृह
- सार्वजनिक बांधकाम विभागाचे विश्रामगृह
- तोरणमाळ हिल रिसॉर्ट
- घरगुती खाजगी हॉटेल रुम्स
तोरणमाळ : परिसरात बोलली जाणारी भाषा | Toranmal : Spoken Languages
मराठी,हिंदी,गुजराती,इंग्रजी,आदिवासी.
तोरणमाळ : स्थानिक खाद्यसंस्कृती | Toranmal : Local Cuisine
तोरणमाळ अस्सल आदिवासी खाद्यपदार्थांची चव देते, ज्यामुळे पर्यटकांना पारंपारिक पदार्थांचा आस्वाद घेता येतो. तोरणमाळ हे ठिकाण महाराष्ट्र राज्यातील असल्याने प्रत्येक हॉटेलमध्ये स्वादिष्ट व मसालेदार महाराष्ट्रीयन जीवन मिळते. विशेषतः तूर, मका, गहू आणि ज्वारी यापासून बनवलेले पदार्थ येथे प्रसिद्ध आहेत. याव्यतिरिक्त इथल्या स्थानिक बाजारपेठेत स्थानिक महिला बचत गट व समुदायांनी बनवलेल्या हस्तकला आणि वस्तु इथे खरेदी करता येतात.
तोरणमाळ : पर्यटन | Toranmal : Tourism
नंदुरबार जिल्ह्यातील एक निसर्गरम्य थंड हवेचे ठिकाण म्हणून प्रसिद्ध असलेले तोरणमाळ पाहण्यासाठी पर्यटक नेहमीच गर्दी करतात. दरवर्षी उत्तर महाराष्ट्रासह मध्य प्रदेश, गुजरातमधील सरासरी दोन ते तीन लाख पर्यटक तोरणमाळला भेट देतात. अतिदुर्गम भागात असल्याने व जवळपास कोणतेही मोठे शहर नसल्याने पर्यटक संख्या कमीच असते. पण त्यामुळे तोरणमाळ अधिकच शांत आणि रम्य वाटते. पर्यटकांना पाहण्यासाठी खिळवून ठेवणारे असे हे ठिकाण आहे. मुबलक निसर्गरम्य सौंदर्याबरोबरच वन्यप्राणी, वनौषधीमुळे पर्यटनाला वाव आहे.
इतर संरक्षित वनांप्रमाणे तोरणमाळला संरक्षित वनाचा दर्जा देण्यात आला आहे. येथे इतर वन्य प्राण्यांबरोबरच अस्वलांचे प्रमाण जास्त आहे. मध्यंतरी वाघानेही तेथे दर्शन दिल्याचे सांगितले जाते. तोरणमाळ हे ठिकाण दुर्गम आणि खडतर असल्यामुळे त्या ठिकाणी फारशी वर्दळ नसते. वर्दळीचा अभाव हेच तोरणमाळच्या सुंदरतेचे गुपित आहे. पर्यटकांनी जागृत व जबाबदार पर्यटक म्हणुन इथल्या पर्यावरण आणि स्थानिक संस्कृतीचा आदर करणे अत्यावश्यक आहे. यामध्ये ट्रेकिंग मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करणे, कचरा न टाकणे आणि स्थानिक समुदायांच्या परंपरांचा आदर करणे समाविष्ट आहे.
https://www.maharashtratourism.gov.in/mr/-/toranmal
तोरणमाळ : विशेष आकर्षण – स्ट्रॉबेरी | Toranmal : Special Attraction – Strawberry Farming
थंड हवेचे ठिकाण असल्याने येथे स्ट्रॉबेरीची लागवड केली जाते. यामुळे येथे सिझनमध्ये मोठ्या प्रमाणात स्ट्रॉबेरी मिळते. कृषि विभागाच्या मदतीने इथले स्थानिक आदिवासी शेतकरी हे स्ट्रॉबेरी पिकविण्यात आता तरबेज झाले आहेत.
तोरणमाळ : विशेष आकर्षण – नौकाविहार | Toranmal : Boating
यशवंत तलावामध्ये नौकाविहाराची सुविधा उपलब्ध आहे, ज्यामुळे पर्यटकांना पाण्याची शांतता आणि आसपासच्या लँडस्केपचा आनंद घेता येतो.
तोरणमाळ : सांस्कृतिक महत्त्व | Toranmal : Cultural Significance
तोरणमाळ येथे राहणाऱ्या आदिवासी समुदायांमुळे या प्रदेशाला सांस्कृतिक महत्त्व आहे. त्यांच्या अनोख्या चालीरीती, परंपरा आणि हस्तकला देशी जीवन पद्धतीची अंतर्दृष्टी देतात. पर्यटकांनाअ स्थानिक संस्कृतीशी संलग्न होण्याची आणि त्यांच्या पारंपारिक पद्धतींबद्दल जाणून घेण्याची मुबलक संधी तोरणमाळ येथे आहे.
तोरणमाळ : अस्पर्शित सौंदर्य | Toranmal : Pristine Beauty
तोरणमाळचे अस्पर्शित सौंदर्य, वैविध्यपूर्ण लँडस्केप आणि समृद्ध सांस्कृतिक वारसा हे एक सर्वांगीण अनुभव देणारे डेस्टिनेशन आहे. तुम्ही शांतता, साहस किंवा आदिवासी जीवनाची एक झलक शोधत असाल तर, तोरणमाळ तुमचे हृदय आणि आत्मा नक्कीच मोहित करेल. तोरणमाळ या लपलेल्या स्वर्गाचा प्रवास सुरू करा आणि आयुष्यभर टिकणाऱ्या आठवणी तयार करा.
Toranmal : Photo Link – https://www.mtdc.co.in/hill-station-gallery/toranmal/
If you want to reach us, you may contact at https://nandurbarnews.in/contact-us/
Email us to : Email ID – nandurbarnews@gmail.com
